زیرساختی مبتنی بر فناوریهای نوین
وب 3 نسل بعدی اینترنت است که ساختاری غیرمتمرکز دارد. وب 3 فناوریهای نوین مثل زنجیره بلوکی (Blockchain)، واقعیت مجازی (Virtual Reality)، واقعیت افزوده (Augmented Reality)، هوش مصنوعی (Artificial Intelligence)، ارزهای دیجتال و توکنهای غیرقابل معاوضه را بهکار میگیرد تا خدمات نوینی به کاربران ارائه دهد. بهبیان ساده باید گفت که وب 3 اینترنت مردم است؛ به این معنا که مردم مالک اینترنت هستند و تمامی ابزارهای آن بهمنظور دسترسی سادهتر مردم به خدمات ایجاد خواهد شد. برای اینکه بدانیم چرا وب 3 مهم است، باید نگاهی کلی به تغییرات اعمال شده در نسلهای قبلی اینترنت داشته باشیم. اینترنت یکی از مهمترین عوامل جهانی شدن اقتصاد و گسترش مفهوم تجارت الکتروتیک است. تقریبا 500 شرکت برتر ایالات متحده که در صدر فهرست وبسایتهایی مثل فوربس قرار دارند، با اتکا بر وب و اینترنت به این فهرست وارد شدهاند. تعاملات اجتماعی آنلاین یکی دیگر از بخشهایی است که اینترنت تاثیر زیادی در پیدایش و گسترشپذیری آنها داشته است. قبل از اختراع اینترنت، روابط اجتماعی بیشتر مردم محدود به محدوده جغرافیایی بود که در آن زندگی میکردند، اما اینترنت این محدودیتها را برداشت؛ بهطوری که امروزه کاربران ساکن در قارههای مختلف به سادهترین شکل قادر به برقراری ارتباط با یکدیگر هستند.
وب 1 چیست؟
همانگونه که اشاره شد، اینترنت تحولی بزرگ در زندگی مردم بهوجود آورد. برای آنکه مزایای بالقوهای که اینترنت 3 قرار است در اختیارمان قرار دهد را متوجه شویم، ابتدا باید نیمنگاهی به قابلیتهای ارائه شده توسط وب 1 و وب 2 داشته باشیم. وب 1 نسل اول اینترنت جهانی است که تولیدکنندگان محتوا در آن کم بودند و بیشتر شرکتهای بزرگ اینکار را انجام میدادند. بیشتر مردم در نسل اول اینترنت مصرفکننده بودند و اطلاعات منتشر شده توسط شرکتها را استفاده میکردند. در وب 1 صفحات وب شخصی بهشکل وبلاگ در دسترس قرار داشتند که ماهیتی ایستا داشتند و روی سرویسهای میزبانی وب رایگان ساخته میشدند. در این نسل، کاربران ارتباطی با یکدیگر نداشتند و ارتباط محدود به الگوی تولیدکننده و مصرفکننده بود. همین مسئله باعث شد تا سرعت رشد در این دوره کاملا کند باشد و بهروزرسانی اطلاعات وبسایتها بهکندی انجام شود.
وب 2 چیست؟
نسل اول اینترنت متمرکز بر فعالیت شرکتها یا بیشتر تحت مالیکت شرکتها قرار داشت و افراد عادی نقشی در گسترش و بهبود آن نداشتند. وب 2 یک پیشرفت بزرگ بهوجود آورد و برای اولین بار به کاربران اجازه داد در وبسایتها تولید محتوا کنند. یکی از مهمترین ویژگیهای وب 2 تعامل و همکاری کاربران با یکدیگر بود، بهطوری که از اصطلاح وب اجتماعی و مشارکتی برای توصیف وب 2 استفاده شد. وب 2 اینترنتی است که اکنون از آن استفاده میکنیم. همانند وب 1، بازهم شرکتهای بزرگ بر وب 2 نظارت میکنند. این شرکتها امکان ارتباط افراد با یکدیگر و اشتراکگذاری اطلاعات را ارائه میکنند، اما به کاربران اجازه میدهند اطلاعات شخصی خود را با یکدیگر بهاشتراک بگذارند. برای بهرهمندی از امکانات نسل دوم وب، باید قوانین شرکتها را قبول کنید و این شرکتها بر مبنای خطمشیهایی که دارند خود را مجاز به محدود کردن فعالیتهای کاربران در پلتفرمهایشان میدانند. از مهمترین ویژگیهای وب 2 باید به ظهور صفحات وب پویا، انتشار اطلاعات از سمت سرور و کلاینت، خواندن و نوشتن همزمان در صفحات و تمرکز بیشتر روی کاربران اشاره کرد. در وب 2 بیشتر تغییرات در ظاهر وب یا همان فرانتاند اتفاق افتاده و تغییرات خیلی زیاد یا بنیادینی در بکاند یا ساخت وبسایتها و برنامهها اعمال نشد.
وب 2 ابزارها و زیرساختهای آنلاین مختلفی در اختیار کاربران قرار داد تا دیدگاهها، نظرات و تجربیات خود را با دیگران بهاشتراک بگذارند. این برنامهها، رویکرد تعاملی دارند و به کاربران اجازه میدهند حضور فعالی در آنها داشته باشند. فیسبوک و اینستاگرام از مطرحترین پلتفرمهای مشارکتی هستند. در وب 2 کاربران میتوانند با ساخت وبسایت یا صفحه کاربری خود در شبکههای اجتماعی، اطلاعات متنی یا چندرسانهای منتشر کنند، با دیگران در ارتباط باشند، نظر خود در مورد اتفاقات مختلف را بیان کنند و به تجارت بپردازند. با اینحال، وب 1 و وب2 معایب قابل توجهی دارند. از مهمترین معایب اینترنت نسل 1 و 2 باید به مالکیت شرکتها بر اطلاعات کاربران، امکان سانسور و حذف اطلاعات کاربران، محدود کردن یا غیرممکن کردن فعالیت کاربران در یک پلتفرم، فروش اطلاعات کاربران و نقض حریم خصوصی افراد اشاره کرد.
وب 3 چه ویژگیهایی دارد؟
در حالی که وب 2 همچنان در حال رشد است و بیشتر فعالیتهای تجاری در این بستر انجام میشود، اما اولین نشانههای رشد وب 3 در برنامههای کاربردی اینترنتی قابل مشاهده است. وب 3 برای اولین بار توسط تیم برنرز-لی (Tim Berners-Lee) مخترع اینترنت، بهعنوان اینترنت معنایی (Semantic Web) معرفی شد. منظور برنرز از این نامگذاری، اینترنتی است که در آن استفاده از کاراکترهای مختلف برای وب معنادار هستند و با استفاده از آن، تعامل کاربران و ماشینها بهتر از قبل میشود. اگرچه این ویژگی میتواند بهعنوان یکی از ویژگیهای وب ۳ شناخته شود، اما مشخصه اصلی آن نیست. از ویژگیهای شاخص وب 3 باید به موارد زیر اشاره کرد:
- متنباز بودن (Open Source): پروژههای وب 3 بر بسترهای متنباز و توسط توسعهدهندگان ساخته میشوند و به همین دلیل استفاده از آنها رایگان است و توسعه آن توسط همه افراد در سراسر جهان قابل انجام است.
- بدون نیاز به اعتماد (Trustless): در وب 2 اعتماد بین افراد و سازمانهای مختلف از طریق شرکتهای واسط انجام میشد، اما در وب 3، سیستم شرایطی را فراهم میکند که افراد بدون نیاز به واسطه بتوانند فعالیتهای خود را بدون نیاز به اعتماد به طرف مقابل انجام دهند. البته اصطلاح «بدون نیاز به اعتماد» کمی اغراقآمیز است، زیرا در نهایت این وب بر مبنای خطمشیهایی که فناوری زنجیره بلوکی ارائه میکند، به افراد اجازه تعامل با یکدیگر را میدهد.
- بدون نیاز به اجازه (Permissionless): برای حضور و فعالیت در پروژههای وب 3 نیازی به اخذ مجوز از شخص یا سازمان خاصی نیست. حضور و استفاده از امکانات در این پروژهها کدنویسی شده و افراد با پیروی از این قوانین میتوانند در بستر شبکه فعالیت کنند.
- سیستم مالی مجزا: در پروژههای وب 2 انجام فعالیتهای اقتصادی مستقیم ممکن نیست و اشخاص باید از نهادهای واسط مثل بانکها و موسسات مالی درخواست کمک کنند. در پروژههای وب 3، برنامههای توکنمحور مخصوص شبکه در نظر گرفته شدهاند که میتوان از آنها برای پرداخت درون برنامهای استفاده کرد. NFT یکی از بازیگران این بخش است.
- حاکمیت مردم: یکی از مهمترین شاخصههای وب 3، سازمانهای خودگران مستقل هستند. در پروژههای وب ۳ حاکمیت شبکه با مردم است. با استفاده از سازمانهای خودگردان غیرمتمرکز (Decentralized Automated Organization) افرادی که توکنهای هر شبکه را در اختیار دارند میتوانند طرحهای پیشنهادی خود را برای پیشرفت یک پروژه ارائه کنند یا به طرحهای پیشنهادی ارائه شده توسط دیگران رای مثبت یا منفی بدهد. اجرا یا عدم اجرای یک طرح منوط به کسب رای اکثریت است.
- حفظ حریم خصوصی: در وب 3 افراد مالک دادههای خود هستند و انتشار عمومی اطلاعات در اختیار آنها قرار دارد. در این فضا هیچ شخص یا سازمانی نمیتواند بدون اجازه به اطلاعات شخصی کاربران دست پیدا کرده یا آنها را منتشر کند.
خروجی نهایی چنین پروژهای برای اینترنت، هماهنگی بین فعالیتها و ایجاد مشوقهای مالی در بیشتر بخشها مانند تولید، خدمات، داده و محتوا است که میتواند مشکلات مهمی در حوزه سلامت، غذا، امور مالی و دیگر حوزهها را حل کند.
چه فناوریهای مهمی زمینهساز ظهور وب 3 هستند؟
یکی از مهمترین مولفههای پیشرفت وب 2، ظهور و گسترش تجهیزات سیار (گوشیهای هوشمند) بود. دسترسی مستمر به اینترنت در هر لحظه و هر مکانی با استفاده از گوشیهای هوشمند، بهکاربران اجازه داد تا برخی فعالیتهای تجاری را خارج از محدوده شرکت انجام دهند. اگر چه گسترش فناوریهای زیرساختی اینترنت و موبایل در پیدایش وب 3 موثر هستند، اما فناوریهای اصلی وب 3 به شرح زیر هستند:
- رایانش لبه.
- شبکههای غیرمتمرکز زنجیره بلوکی برای ذخیره و انتقال داده.
- هوش مصنوعی.
تاثیرگذاری رایانش لبه در وب
رایانش لبه (Edge Computing) اشاره به معماری پردازشی دارد که اجازه میدهد بخشی از اطلاعات تولید شده در دستگاههای مختلف مانند گوشیهای هوشمند و اینترنت اشیاء بهجای انتقال بهمراکز داده برای بررسی و پردازش در همان محل و در گوشی یا تجهیزات اینترنت اشیاء تحلیل شوند و تنها اطلاعاتی که مهم هستند به مراکز داده انتقال پیدا کنند. فناوری مذکور، بار ترافیکی کمتری به سرورها وارد میکند، پهنای باند را حفظ میکند، امنیت و حریم خصوصی را بهبود میبخشد و سرعت انجام کارها و ارتباطات را افزایش میدهد. با استفاده از این فناوری، بیشتر محاسبات در سختافزارهای محاسباتی دستگاههایی مثل تلفنهای هوشمند، کامپیوترها، لوازم خانگی، حسگرها و موارد مشابه، انجام میشود. کاربرد عمده این فناوری در حوزه اینترنت اشیاء است؛ جایی که در آن ماشینهای مختلف، داده تولید میکنند و از این طریق امکان ارتباط انسان با اشیاء و اشیاء با اشیاء ایجاد میشود. این فناوری، امکان مکانیزه شدن بیشتر فعالیتها را ممکن میکند. در وب 3 بدون وجود این فناوری، مدیریت و کنترل حجم عظیم اطلاعات غیرممکن است.
زنجیره بلوکی و رمزارزها چه نقشی در وب 3 دارند؟
شبکه داده غیرمتمرکز (زنجیره بلوکی) امکان حفظ مالکیت دادهها برای کاربران را بهوجود میآورد. کاربران از طریق این زیرساخت میتوانند حریم خصوصی خود را حفظ و برای دادههای تولید شده قیمت و ارزش تعریف کنند. در شبکههای مبتنی بر زنجیره بلوکی، رمزارزها یک سیستم اقتصادی غیرمتمرکز پیادهسازی میکنند که دیگر معضلات سیستمهایی همچون بانکداری مرکزی را ندارد. زنجیره بلوکی مانع تجمیع اطلاعات در دست شرکتها و سازمانها میشود که تاثیر قابل توجهی در بهبود امنیت و عملکرد شبکه دارد. بهبیان دیگر، زنجیره بلوکی بستری برای پیادهسازی قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) و برنامههای غیرمتمرکز (Decentralized Apps) ارائه میکند. این برنامههای کاربردی تمامی ویژگیهای وب 3 را دارند و امکان دسترسی افراد به امکانات مختلف وب را بهشکل غیرمتمرکز ارائه میکنند. تقریبا تمامی کاربردهای روزمره اینترنت مانند زیرساختهای مالی، شبکههای اجتماعی، مرورگرها، زیرساختهای پخش موسیقی و بازیها در برنامههای غیرمتمرکز قابل اجرا هستند. این درست همان چیزی است که NFT ارائه میکند. فناوری زنجیره بلوکی، ضمن آنکه امکان انجام فعالیتهای تعریف شده در وب 2 را بهشکل امنتر و سریعتر بهوجود میآورد، امکان ساخت پروژههای جدید را ارائه میکند.
تاثیرگذاری هوش مصنوعی بر وب 3
هوش مصنوعی را باید مهمترین و تاثیرگذارترین فناوری وب 3 توصیف کنیم. هوش مصنوعی و زیرشاخههای آن مثل یادگیری ماشین میتوانند اطلاعات زیادی در ارتباط با فعالیت انسانها بهدست آورند و از این طریق به پیشبینی و انجام اقدامات مفید در مواقع لزوم بپردازند. بهکارگیری هوش مصنوعی در بستر دادههای غیرمتمرکز موجود در وب 3 میتواند انبوهی از دادهها را بدون نیاز به دخالت شخص یا سازمان خاصی مدیریت و تحلیل کند. با استفاده از فناوری مذکور، برنامههای کاربردی وب هدفمندتر میشوند و تبلیغات، رویکرد کاملا شخصی به خود میگیرند. هوش مصنوعی و زنجیره بلوکی میتوانند در کنار هم در حوزههایی مثل مدلسازی و پیشبینی آبوهوا، طراحی دارو، بررسی جنس مواد و قراردادهای رسمی نیاز به یک سیستم متمرکز واسط را بهحداقل برسانند.
وب 3 چه مزایای شاخصی دارد؟
از مهمترین مزایای وب 3 به موارد زیر باید اشاره کرد:
- هر شخص در شبکه اجازه استفاده از خدمات شبکه را دارد و برای اینکار نیاز به دریافت اجازه از شخص یا سازمان خاصی نیست.
- هیچ فردی نمیتواند دسترسی کاربران به شبکه را محدود کند.
- پرداختها با استفاده از توکنهای شبکه زنجیره بلوکی و بدون استفاده از سیستم مالی متمرکز انجام میشوند.
- امکان ساخت برنامههای غیرمتمرکز (Decentralized Apps) در هر حوزهای روی شبکههای زنجیره بلوکی وجود دارد.
ویژگیهای مذکور باعث میشوند وب 3 نسبت به نسلهای قبلی اینترنت غیرمتمرکزتر، اما امنتر باشد و به همین دلیل است که مورد توجه کاربران قرار گرفته است. با این حال، هنوز هم مشکلاتی بر سر پیشرفت سریع وب 3 وجود دارد.
وب 3 چه معایبی دارد؟
بهرغم مزایای جالب توجهی که وب 3 دارد، معایبی نیز دارد. بخش عمدهای از این مشکلات در ارتباط با ارزهای دیجیتال و معماری زنجیره بلوکی است. وب 3 برای اینکه بتواند بهعنوان جایگزین درست وب 2 شناخته شود، باید از سد این معایب عبور کند. از مهمترین معایب در این زمینه باید به موارد زیر اشاره کرد:
- گسترشپذیری: سرعت تایید و ثبت تراکنشها در زنجیره بلوکی بهدلیل ماهیت غیرمتمرکز آن پایین است. در زنجیره بلوکی، برای اینکه اطلاعات تراکنش تایید و ثبت شوند، به نقش تاثیرگذار همه یا بخشی از کاربران نیاز دارد تا تراکنشها در دفتر کل گرهها ثبت شود. گسترشپذیری زنجیره بلوکی به الگوریتم تجمیعی که از آن استفاده میکند بستگی دارد.
- تجربه کاربری: تعامل با برنامههای زنجیره بلوکی چندان ساده نیست، زیرا بیشتر این پلتفرمها شامل مراحل مختلفی هستند که برای کار با آنها نیاز به برنامههای کاربردی است که نیازمند کیف پول هستند. بنابراین، کار با این زیرساختها به آموزش تخصصی نیاز دارد.
- دسترسپذیری: در حال حاضر بیشتر کاربران به برنامههای وب 3 دسترسی ندارند، زیرا این پروژهها هنوز در مرورگرهای مدرن وب ادغام نشدهاند و شرکتهای بزرگ فعال در حوزه وب 2 تمایلی به گسترش وب3 ندارند، مگر اینکه منافع مالی آنها در وب 3 تامین شود.
- نبود پروژه قدرتمند زنجیره بلوکی: برای راهاندازی وب 3 باید کارهای موازی مختلفی انجام شود و چند پروژه قدرتمند از برنامههای غیرمتمرکز پشتیبانی کنند تا کاربران بتوانند به سادهترین شکل با این برنامهها تعامل کنند. علاوه بر این، باید هزینه کمتری از کاربران دریافت شود. در حال حاضر، پروژههایی مثل اتریوم و پولکادات با استفاده از امکانات خود قابلیت تبدیل شدن به بستر اصلی وب 3 را دارند، اما هنوز سرعت ثبت تراکنش در آنها کمتر از وب 2 است. پروژههای گسترشپذیری مثل سولانا که سرعت زیادی دارند تا حدود زیادی متمرکز هستند.
- مشکلات قانونگذاری: اجرای وب 3 بر بستر زنجیره بلوکی و بهشکل غیرمتمرکز باعث شده تا قانونگذاران با مشکلاتی روبرو شوند. به همین دلیل شناسایی فعالیتهای خلافکارانه در وب 3 و دریافت مالیات از افراد، دو مسئله عمومی مهم برای اداره جامعه و کشور است. طبیعی است در چنین حالتی دولتها اجازه رشد به این پروژهها نمیدهند. در بلندمدت بهدلیل عدم پشتیبانی قدرتمند از طرف قانونگذاران، کاربران ممکن است قربانی کلاهبرداریهای آنلاین شوند. به همین دلیل ممکن است فضای کاملا آزاد زنجیره بلوکی بهنفع مردم نباشد.
معماری و خدمات اینترنت
مشکل عدم دسترسی به اتصالی پایدار، در بیشتر کشورها وجود دارد. شرکتهای بزرگ ارائهدهنده خدمات اینترنت برخلاف شعارهای تبلیغاتی و پولهای کلانی که از کاربران دریافت میکنند خدمات مناسبی ارائه نمیکنند. پروژههایی مثل Andrena و Althea شبکههای اجتماعی هستند که در آن افراد شرایط اتصال به اینترنت را برای دیگران فراهم میکنند و در مقابل، هزینه آن را دریافت میکنند. این پروژهها بهنوعی سعی دارند شرکتهای ارائهدهنده اینترنت را دور بزنند. بهطور مثال، مالک یک خانه میتواند روی یکی از نقاط اتصال پروژه Andrena سرمایهگذاری کند و از طریق آن، امکان اتصال همسایهها به اینترنت را بهوجود آورد. همسایگان نیز در قبال اینترنتی که دریافت میکنند هزینهای به مالک میپردازند که کمتر از هزینهای است که به شرکتهای ارائهدهنده خدمات پرداخت میکنند.
یکی از مهمترین بخشهای خدمات اینترنتی، دامنه است. شبکههای زنجیره بلوکی مثل Handshake و شرکتهایی مثل Unstoppable Domains بهدنبال تعریفی جدید از سامانه نام دامنه هستند که یک آدرس آیپی را به معادل آدرس اینترنتی قابل درک برای انسانها تبدیل میکنند. در حال حاضر، رجیستری نام دامنه توسط سازمانهایی مثل Verisign و ICANN انجام میشود. کنترل انحصاری در بخش مدیریت آدرسهای آیپی، دستکاری مطالب سایتهای مختلف و توقیف نام دامنه، از مشکلات این سیستمهای متمرکز هستند. شرکتهای ناظر بر DNS، شرکتهای بزرگ چندملیتی هستند که همهچیز را کنترل میکنند. درست است که تصمیمات این شرکتها در بیشتر موارد بهنفع مردم است، اما گاهیاوقات تصمیماتی اتخاذ میشود که جانبدارانه هستند.
ذخیرهسازی و پردازش دادهها با هدف کسب درآمد
توییتر به کاربران اجازه دانلود دادهها را میدهد. کاربران میتوانند با دانلود و تجزیهوتحلیل دادهها به اطلاعات ارزشمندی برسند و از آنها کسب درآمد کنند. در شرایطی که کسب درآمد از تحلیل دادهها توسط یک کاربر کار سختی است، اما کسبوکارها میتوانند بدون مشکل اینکار را انجام داده و به سود هنگفتی برسند. شرکتهای بزرگ بهخوبی ارزش دادهها را میدانند و به همین دلیل بیشتر آنها دادههای جمعآوری شده در سامانههای خود را در اختیار همگان قرار نمیدهند.
سازمانهایی مثل Ocean Protocol ،Streamr و Numerai بهدنبال پیادهسازی پروتکلهایی برای ساخت بازار دادههای منبعباز هستند که در آن کاربران بتوانند دادههای خود را بهاشتراک گذاشته و از آنها کسب درآمد کنند. در حال حاضر دادهها هنوز بهطور کامل به یک جریان کسب درآمد تبدیل نشدهاند، زیرا بیشتر دادهها اختصاصی هستند و حساسیت زیادی روی آنها وجود دارد.
پروتکلهای جدید وب 3 ابزارهایی در اختیار کاربران قرار میدهند که با استفاده از آنها میتوان دادههای حساس را بهاشتراک گذاشت و دادههای اختصاصی را بهطور دقیق قیمتگذاری کرد و بهفروش رساند. تبدیل دادهها به توکنهای دارایی، ارزشگذاری داده را برای مالک داده امکانپذیر میکند که منجر به ساخت یک اکوسیستم داده قوی میشود.
یکی دیگر از مولفههای حوزه دادهها و اطلاعات، ذخیره آنها در سرورهای مرکزی است. در برنامههای وب 2، اطلاعات در سرورهای شرکتهای بزرگ ذخیره میشود که از نظر امنیتی و حفظ حریم خصوصی مناسب نیستند. سرویسهای ذخیرهسازی غیرمتمرکز دادهها و سرویسهای میزبانی از وب مانند Arweave، Sia و Filecoin در حال کار روی طراحی برنامههای غیرمتمرکز، ذخیرهسازی غیرمتمرکز و امن اطلاعات هستند.
کلام آخر
وب 3، دامنه و مقیاس ارتباطات انسان و ماشین را فراتر از آنچه امروزه تصور میشود گسترش میدهد. این تعاملات شامل پرداختهای یکپارچه، انتقال دادههای مطمئن و جریان اطلاعات ارزشمند با طیف وسیعی از کاربران بالقوه در سراسر جهان است. وب 3 تعامل با افراد یا ماشینهای مختلف در جهان را بدون استفاده از شرکتها یا سامانههای واسط که هزینهبر هستند امکانپذیر میکند. این تغییر پارادایم، منجر به شکلگیری کسبوکارهای جدیدی میشود که در گذشته غیرقابل تصور بودند. تعاونیهای جهانی، سازمانهای مستقل غیرمتمرکز و بازارهای مستقل داده، از جمله این طرحها هستند. در وب 3 با استفاده از توکنهای غیرقابل معاوضه افراد میتوانند بهشکل جدیدی اقدام به خرید یا فروش محصولات، کالاها یا خدمات کنند. با این توصیف مشاهده میکنیم که دامنه تاثیرگذاری وب 3 چیزی فراتر از پروژههای رمزارزها است و در صورت تحقق، یک زیرساخت ارتباطی جهانی کاملا جدید را بهشکل بهینهتر در اختیار مردم قرار میدهد.
ماهنامه شبکه را از کجا تهیه کنیم؟
ماهنامه شبکه را میتوانید از کتابخانههای عمومی سراسر کشور و نیز از دکههای روزنامهفروشی تهیه نمائید.
ثبت اشتراک نسخه کاغذی ماهنامه شبکه
ثبت اشتراک نسخه آنلاین
کتاب الکترونیک +Network راهنمای شبکهها
- برای دانلود تنها کتاب کامل ترجمه فارسی +Network اینجا کلیک کنید.
کتاب الکترونیک دوره مقدماتی آموزش پایتون
- اگر قصد یادگیری برنامهنویسی را دارید ولی هیچ پیشزمینهای ندارید اینجا کلیک کنید.
نظر شما چیست؟