شکاف دیجیتالی(Digital Divide)، به مرز یا فاصله بین افرادی که به ابزارهای نوین پردازشی و ارتباطی مانند اینترنت پرسرعت، لپ‌تاپ، اسمارت‌فون، فیبر نوری و ... دسترسی پایداردارند و کسانی که به آنها دسترسی ندارند یا دسترسی کافی ندارند، گفته می‌شود.
شاید امروزه، بسیاری گمان کنند که تقریبا همه مردم دنیا دست‌کم به گوشی‌های همراه و خطوط موبایل دسترسی دارند؛ اما چنین نیست. هنوز نیمی از جمعیت دنیا فاقد امکانات پایدار ارتباطی و پردازشی هستند. افرادی که می‌توانند برای ارتباطاتی مثل شبکه‌های اجتماعی از اینترنت استفاده کنند، ممکن است نتوانند برای استفاده‌های آموزشی یا شغلی از آن بهره بگیرند و معمولا این‌ها دقیقا همان‌هایی هستند که از درآمد کافی برخوردار نیستند و از سایر موهبت‌های زندگی نیز بهره کمتری دارند. شاید یکی از موضوعات مهمی که در تعریف شکاف دیجیتالی به‌طور واضح ذکر نشد اما حتما درآن وجود دارد، مهارت استفاده از ابزارهای دیجیتالی است. بدیهی است وقتی در گروه یا جامعه‌ای، ابزارهای مدرن دیجیتالی مورد استفاده قرار می‌گیرند، استفاده‌کنندگان مهارت استفاده از این ابزارها را فرا گرفته‌اند، اما گروه‌ها وجوامعی که به این ابزارها دسترسی ندارند اغلب فاقد این مهارت‌ها هستند. بنابراین، شکاف دیجیتالی، نوعی شکاف علمی یا شکاف مهارتی را نیز دربردارد. آن‌چه که در سرمقاله قبل به‌عنوان «سواد دیجیتال» به آن اشاره کردم، در بحث شکاف دیجیتال به‌خوبی نمایان می‌شود. جوامعی که افراد آن به ابزارهای دیجیتال دسترسی موثر دارند، به طور طبیعی سواد دیجیتال را نیز می‌آموزند. جوامعِ عموما فقیرتر که به‌ویژه در نظام آموزشی آنها هنوز از ابزارهای دیجیتالی به‌طور گسترده خبری نیست، هم در زمینه سواد دیجیتال مشکل دارند و هم شکاف دیجیتال در آنها عمیق‌تر است. لوید موریست ( Lloyd Morrisett) در سال ۲۰۰۳، اصطلاح شکاف دیجیتالی را به‌معنای «اختلاف در دسترسی به منابع فناوری بین گروه‌های اجتماعی-اقتصادی» دانست.۱ افرادی که از دسترسی به فناوری اطلاعات محروم می‌مانند، در واقع از بسیاری دیگر از کالاهای اجتماعی نیز محروم می‌شوند.
در مجموع، دو مولفه مهم را می‌توان در تعریف شکاف دیجیتال در نظر گرفت:
- فرصت دسترسی به فناوری‌های دیجیتال، اعم از ابزارهای پردازشی و ارتباطی مانند کامپیوتر و اینترنت پرسرعت.
- توانایی استفاده از ابزارهای فوق برای انجام امور زندگی و داشتن سواد و مهارت لازم برای استفاده از آنها.
شکل‌های مختلف شکاف دیجیتالی
شکاف دیجیتالی در شکل‌های مختلف خود را نشان می‌دهد: شکاف دیجیتالی بین گروه‌ها، مناطق جغرافیایی، جنسیت‌ها و...
- گروه‌های اجتماعی: بعضی از گروه‌های اجتماعی در استفاده از اینترنت پرسرعت نسبت به بقیه وضعیت بهتری دارند. خانواده‌ها و گروه‌های اجتماعی کم‌درآمد در قعر این شکاف به سر می‌برند و این در حالی است که گروه‌های اجتماعی با درآمد بالا در صدر جدول جای می‌گیرند.
- مناطق جغرافیایی: به‌طور معمول افراد در شهرها و به‌ویژه در کلان‌شهرها بیشتر از روستاها از اینترنت و ابزارهای دیجیتالی بهره می‌برند. اگرچه امروزه در بسیاری از مناطق روستایی در جهان و ایران از اینترنت برخوردار هستند، اما در برخی نقاط، اینترنت هنوز برای انجام کارهای حرفه‌ای مناسب نیست و هنوز در شهرهای بزرگ، مشاغل، دانشگاه‌ها و ادارات، به‌نسبت، مصرف اینترنت بسیار بیشتری دارند تا روستاها. دسترسی به ابزارهای مدرن، بین قاره ها و کشورهای مختلف هم متفاوت است. یکی از بزرگ‌ترین شکاف‌های دیجیتالی، بین کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه دیده می‌شود. به‌گونه‌ای که در در قاره آمریکای شمالی ضریب نفوذ اینترنت ۹۳.۴ درصد است، در حالی که در آفریقا این رقم ۴۶.۸ درصد است. در جدول ۱، آمار قاره‌های مختلف، به‌لحاظ جمعیت، نسبت جمعیت به جمعیت کل دنیا، تعداد کاربران، ضریب نفوذ اینترنت، درصد رشد از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۲ و درصد سهم هر قاره از اینترنت جهان آمده است.
جدول 1
از سوی دیگر، چند دهه است که رقابت بین کشورها با یک‌دیگر بر سر گسترش زیرساخت‌های مخابراتی و مخابرات داده‌ها بالاگرفته است. این رقابت تنها به زیرساخت‌های سخت‌افزاری محدود نمی‌شود و آموزش افراد جامعه برای استفاده موثر از این ابزارها نیز در دستور کار قرار گفته است. چنین است که در کشورهایی مانند ژاپن، تایوان، سنگاپور، آمریکای شمالی و اغلب نقاط اروپا، زیرسخت‌ها به‌شکل مناسبی فراهم آمده‌اند اما در کشورهای آفریقا، بخش‌هایی از آمریکای جنویی و قسمت‌هایی از آسیا، هنوز نه زیرساخت‌های لازم فراهم آمده است و نه درصد قابل قبولی از جمعیت برای استفاده از آنها آموزش کافی دیده‌اند.
- جنسیت: در اغلب جوامع، شکاف دیجیتالی رنگ جنسیتی هم به خود می‌گیرد؛ زنان در اغلب کشورها دسترسی کمتری به اینترنت و لپ‌تاپ و... نسبت به مردان دارند.
- گروه‌های سنی: معمولا در اغلب جوامع، به‌ویژه جوامع در حال توسعه، جوانان استفاده بیشتری از اینترنت به نسبت بزرگسالان و سالمندان دارند. این شکاف باعث می‌شود که گروه‌های سنی مختلف در درک یک‌دیگر در کار و زندگی و انتقال تجربیات با مشکلاتی مواجه شوند.
اثرات شکاف دیجیتال
شکاف دیجیتال می‌تواند اثرات عمده‌ای بر گروه‌ها و جوامع بر جا بگذارد. این اثرات را می‌توان از چند جنبه بررسی کرد.
توسعه پایدار
در حالی که بسیاری از کارهای روزمره به‌تدریج در جوامع شهری و برخوردار از اینرنت، به‌صورت آنلاین انجام می‌شود، تعداد زیادی از روستاها هنوز دسترسی کافی برای انجام کارهای خود را به‌طور آنلاین ندارند. تنها ۱۵ درصد از روستاییان هند به اینترنت دسترسی دارند و این در حالی است که ۴۲ درصد از شهروندان این کشور به اینترنت دسترسی دارند. این امر می‌تواند در توسعه و درآمد این دو قسمت از این کشور تاثیرات فراوانی به جا بگذارد.۲
در عین حال، عمیق‌تر شدن شکاف دیجیتالی می‌تواند کشورهایی را که دسترسی کمتری به اینترنت پرسرعت دارند، از مدار توسعه به حاشیه پرتاب کند. توجه داشته باشیم که امروزه اغلب عوامل تاثیرگذار بر توسعه پایدار مانند آموزش، پیشرفت صنایع، کشاورزی مبتنی بر محیط زیست، تجارت و... همه برپایه ابزارهای دیجیتالی کار می‌کنند. بدیهی است کشوری که در زمینه اینترنت پرسرعت و سواد دیجیتال مشکل داشته باشد، نمی‌تواند در زمره کشورهای توسعه‌یافته قرار گیرد.
عقب‌ماندگی سیاسی و اجتماعی
کشورهایی که در داخل خود دچار شکاف‌های عمیق دیجیتالی هستند نمی‌توانند به‌لحاظ اجتماعی رشد کنند، چرا که افراد این جوامع در سطوح مختلف سواد، فرهنگ و رعایت معیارهای اجتماعی قرار دارند. آنها نمی‌توانند درک مشترکی از خود و جامعه خود داشته باشند و این امر به‌نوبه‌خود بر همبستگی و ثبات اجتماعی تاثیر می‌گذارد.
توسعه جنسیتی
شکاف جنسیتی می‌تواند مانع از شکوفا شدن استعدادها و در نهایت استفاده از ظرفیت‌های کار و دانش زنان گردد. منبع ذکرشده در بالا، اشاره دارد که تعداد زنانی که در هند به اینترنت موبایل دسترسی دارند، ۵۰ درصد کمتر از مردان است. بدیهی است که این‌چنین وضعیتی فاصله معناداری با توسعه پایدار دارد.
زبان علم
حدود ۸۰ درصد محتوای اینترنت، به‌ویژه محتوای علمی به زبان انگلیسی است و این خود تاثیر زیادی بر عمیق‌تر شدن شکاف دیجیتالی و در نهایت سطح پیشرفت و توسعه جوامع می‌گذارد. بنابراین کسانی که به زبان‌های غیرانگلیسی صحبت می‌کنند، به‌طور طبیعی از بخش بسیار بزرگی از محتوای اینترنت محروم هستند و اگر بخواهند از محتواهای علمی، فلسفی، هنری اینترنت استفاده کنند چاره‌ای ندارند جز آن‌که زبان انگلیسی را بیاموزند.
راه‌های برون‌رفت
با توجه به شرایط سیاسی و اقتصادی حاکم بر جهان و کشورها و نیز سرعت حیرت‌انگیز رشد فناوری‌های دیجیتال، شاید نتوان فعلا راهی برای پر کردن کامل شکاف دیجیتال یافت؛ اما می‌توان از عمق و در عین حال از گستره این شکاف کاست. شکاف دیجیتال، محصول شرایط اجتماعی و اقتصادی است، پس با بهتر کردن این شرایط می‌توان ابعاد این شکاف را کاهش داد.
- کم کردن تفاوت درآمد در گروه‌های مختلف جامعه یکی از راه‌های طی کردن این مسیر است. بدیهی است که وقتی جوامع حداقل‌هایی را برای اعضای خود در زمینه‌های درآمد و یا برخورداری از منابع مهم زندگی در نظر می‌گیرند و به آن پایبند می‌مانند، می‌توان انتظار داشت که حتا پایین‌ترین سطوح درآمدی هم می‌توانند حداقل‌ها را داشته باشند. این منابع مهم، شامل دسترسی به کامپیوتر، اینترنت و ادوات همراه نیز می‌شود.
- آموزش سواد دیجیتال به‌عنوان یک اصل باید در آموزش و پرورش و دیگر نهادهای آموزشی کشور پذیرفته شود. بدون داشتن سواد دیجیتال، حتا دسترسی به اینرنت پرسرعت نیز دردی را درمان نخواهد کرد.
- با استفاده از شبکه‌های موبایل، تلفن ثابت و وای‌فای، فیبر نوری و...، اینترنت پرسرعت و در عین حال مقرون‌به‌صرفه باید برای تمام مردم و گروه‌ها فراهم شود.
- می‌توان فرهنگ استفاده از اینترنت برای انجام خرید و تجارت را با تصویب قوانین جدید و یا استفاده از قوانین موجود ارتقاء و اعتماد مردم را به انجام تجارت الکترونیک افزایش داد. به دلیل سوءاستفاده‌هایی که برخی در فضای مجازی انجام داده‌اند، به اعتماد عده‌ای از مردم در این زمینه لطمه خورده است. مراجع نظارتی و قضایی می‌توانند با مجهز شدن به دانش روز و نظارت کافی این اعتماد را برگردانده و مردم را به انجام تجارت آنلاین تشویق کنند.
- متاسفانه به‌دلیل بالا بودن نرخ دلار و تعرفه‌ها، قیمت تجهیزات کامپیوتری و ارتباطی به کابوسی برای کاربران تبدیل شده است. کمبود ابزارهای دیجیتالی و یا گران بودن آنها، باعث می‌شود که پیاده‌سازی مفاهیمی مانند تجارت الکترونیک، دولت اکترونیک، آموزش الکترونیک و بانک‌داری الکترونیک هم با مشکل روبه‌رو شوند. با توجه به مشکلاتی که در زمینه‌های محیط زیست و تامین انرژی و آب در کشور ما وجود دارد، استفاده از ابزارهای نوین ارتباطی و محاسباتی می‌تواند کمک بی‌نظیری به رفع و یا کم کردن دامنه این مشکلات به‌حساب آید.
«کشاورزی دقیق» مفهومی است که با به‌کارگیری ارتباطات ماهواره‌ای برای شناخت زمین و میزان رطوبت آن و یا مواد معدنی موجود و موردنیاز هر قسمت از زمین، در کنار شبکه‌های موبایل، به کشاورزان کمک می‌کند که منابع کمیاب آب، بذر و کود را برای هر بخش کوچکی، متناسب با نیاز آن قسمت و در زمان مناسب مصرف کنند. چنین امکانی باعث می‌شود که منابع آب به‌طور بی‌رویه به‌طور یکسان برای تمام زمین مصرف نشود و ضمن صرفه‌جویی در آب مورد نیاز کشاورزی، منابع آب را برای مصارف صنعتی و خانگی نیز حفظ می‌کند.
- تمامی این عوامل هنگامی می‌توانند به رفع شکاف دیجیتالی کمک کنند که بتوانیم مشارکت کاربران و عموم مردم را برای استفاده بهینه از منابع دیجیتالی جلب کنیم. این امر میسر نمی‌شود مگر آن که مردم بتوانند مزایای استفاده از به‌کارگیری چنین روش‌هایی را به‌عینه ببینند و نمونه‌های آن را در دیگر مناطق دنیا ملاحظه کنند. رادیو و تلویزیون، مطبوعات و سایت‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی در این انتقال تجربیات می‌توانند نقش مهم داشته باشند
پی‌نویس:
ماهنامه شبکه را از کجا تهیه کنیم؟
ماهنامه شبکه را می‌توانید از کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور و نیز از دکه‌های روزنامه‌فروشی تهیه نمائید.
ثبت اشتراک نسخه کاغذی ماهنامه شبکه
ثبت اشتراک نسخه آنلاین
کتاب الکترونیک +Network راهنمای شبکه‌ها
- برای دانلود تنها کتاب کامل ترجمه فارسی +Network اینجا کلیک کنید.
کتاب الکترونیک دوره مقدماتی آموزش پایتون
- اگر قصد یادگیری برنامه‌نویسی را دارید ولی هیچ پیش‌زمینه‌ای ندارید اینجا کلیک کنید.
نظر شما چیست؟