مقدمه‌ای بر مهارت‌های دیجیتال

قسمت اول: مقدمه‌ای بر مهارت‌های دیجیتال

احتمالا من و برادرانم، آخرین نسلی بودیم که در ایران به مکتب‌خانه رفتیم. اگرچه پس از آن، تمام دوران نظام جدید را هم گذراندیم. اما نه در مکتب‌خانه و نه در مدارس جدید، در این نیم‌قرنی که گذشت، کسی به خیالش هم نمی‌رسید که روزی – نه‌چندان دور- می‌رسد که اگر باران شدید ببارد یا هوا آلوده شود یا به‌دلیل شیوع بیماری همه‌گیر، در خانه می‌نشینیم و مدرسه به خانه ما می‌آید. حتا با وجودی که موسسات آموزشی از راه دور سال‌هاست که فعال هستند، شاید تا پیش از همه‌گیری کووید ۱۹، کمتر کسی فکر می‌کرد که نظام آموزشی یک کشور، از پیش‌دبستانی تا دانشگاه را می‌توان از راه دور برگزار کرد؛ اما همه دیدیم که شد. نه‌تنها مراکز آموزشی، که ادارات دولتی و شرکت‌های بخش خصوصی و بسیاری از موسسات عمومی با استفاده از فناوری‌های دیجیتال کارهای خود را پیش بردند؛ نه‌تنها کشور ما، بلکه بخش عمده کشورهای دنیا، به این فناوری پناه بردند. دیدار دوستان و اعضای خانواده، هفته‌ها و ماه‌ها تنها از طریق ابزارهای دیجیتالی ممکن بود. خریدها و تحویل غذا آنلاین شد. شبکه‌های اجتماعی مانند رگ‌های خون‌رسان تمام پیکر جوامع را فرا گرفتتد؛ و همه این‌ها در کمتر از ۵۰ سال اتفاق افتاد. اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم، کمتر از ۳۰ سال؛ و بخش بزرگی از آن در ۱۵ سال اخیر. روزی که استیو جابز اولین آیفون را معرفی کرد، دنیای‌ تازه‌ای آغاز شد. مهم نبود که ما حالا دستگاهی داشتیم که هم تلفن بود و هم پخش‌کننده و هم دوربین، مهم غولی بود که از شیشه خارج شد. 

مطلب پیشنهادی

مهارت‌های نرم در سه سال بسیار سخت

آشنایی با ده‌ مهارت مهم نرم

آغاز...

ابتدا با فراگیر شدن رایانه‌های شخصی و نرم‌افزارهای کار با آن‌ها، انحصار استفاده از کامپیوتر از دانشگاه‌ها و موسسات بزرگ خارج شد و مردم عادی هم توانستند از آن استفاده کنند. شرکت‌هایی مانند مایکروسافت، سیستم‌عامل‌هایی مانند ام‌اس-داس و سپس ویندوز را روانه بازار کردند که کار با کامپیوترهای خانگی را بسیار راحت‌تر از گذشته کرد و این خود عاملی دیگر شد که این میهمانان تازه در کنج خانه‌ها و ادارات و شرکت‌ها جا خوش کنند. بازی‌های کامپیوتری نرم‌افزارهای دیگری بودند که به نوبه خود در گسترش فرهنگ استفاده از این فناوری‌ها سهم قابل توجهی داشتند. نرم‌افزارهای گرافیکی مانند فتوشاپ و نرم‌افزارهای نشر رومیزی و اداری مانند مجموعه آفیس، کارهای طراحی و گرافیک و امور نشر و امور اداری معمول را به سطحی دیگر کشاندند. مهارت‌ها و مشاغل تازه‌ای به‌وجود آمد که عمدتا جوانان عهده‌دار آن‌ها بودند.

اما این تنها عرصه‌های عمومی نبودند که از انقلاب دیجیتال بهره می‌بردند. نرم‌افزارها و حتا سخت‌افزارهای تخصصی در اغلب صنایع جای خود را باز کردند و به بخشی جدایی‌ناپذیر از کار تبدیل شدند. از صنایع نفت و گاز گرفته تا بهداشت و پزشکی، از حمل‌ونقل تا حسابداری و مالی، همگی بار سنگین پردازش‌ها را برعهده کامپیوترها گذاشتند. دانشگاه‌ها و پژوهشگران علوم انسانی و اجتماعی نیز به نوبه خود از این تحولات فنی بزرگ عقب نماندند و انواع نرم‌افزارهای محاسبات مرتبط با علوم انسانی رواج یافت.

در آستانه چرخش قرن و ورود به قرن تازه میلادی، چهره دنیا به‌لحاظ فنی و پردازشی شباهتی به سی سال قبل نداشت و پشت هر میزی، کامپیوتری قرار داشت. اما آن‌چه که باعث شده بود که ارتباطات انسانی رنگ دیگری به خود بگیرد، شبکه‌های کامپیوتری بودند. شبکه‌های کامپیوتری، اجتماعات و شبکه‌های کوچک را به هم پیوند می‌دادند و اینترنت، بزرگترینِ شبکه‌ها و بزرگترین برساخته بشر تا به امروز، در تاروپود همه جوامع دنیا رسوخ کرد. این دیگر یک اختراع در عرض اختراعات دیگر نبود. اینترنت، آغاز یک دوره تاریخی است. رواج اینترنت نه‌تنها در میان دانشگاهیان، بلکه در میان مردم، در همین مدت کم هم توانسته است دنیای ما را چنان دگرگون کند که دیگر شباهتی به دنیای قبل از آن ندارد. اما هنوز یک چیز دیگر مانده بود تا این انقلاب بزرگ فنی-صنعتی و اجتماعی به اوج خود برسد.

تلفن همراه در اوایل دهه هفتاد میلادی قرن پیش توسط  مارتین کوپر (Martin Cooper) آمریکایی ساخته شده بود و او بود که در ۱۹۸۳ از طریق شرکت موتورلا اولین گوشی تجاری جهان یعنی DynaTAC 8000X  را به بازار روانه کرد. در فاصله سال‌های ۱۹۸۴ تا ۲۰۰۷، انواع گوشی‌های همراه توسط شرکت‌های بزرگی مانند موتورولا، ال جی، سامسونگ و بالاخره نوکیا به بازار عرضه شد. دیدن افرادی که یک وسیله کوچک را به گوش خود چسبانده و در خیابان با صدای بلند حرف می‌زنند دیگر عادی شده بود.

اگر گمان می‌کنید که ال‌جی پرادا نخستین گوشی لمسی جهان است، اشتباه می‌کنید. این افتخار حتا به آیفونِ اپل هم تعلق ندارد. بلکه بسیار پیش‌تر از آن‌ها این آی‌بی‌ام سیمون (IBM Simon)  در ۱۹۹۲ بود که اختراع نخستین صفحه لمسی جهان را به‌نام غول تکنولوژی، آی‌بی‌ام، رقم زد.

اما این دهه عجیب هفتاد میلادی قرن بیستم، تنها کامپیوترهای شخصی و شبکه‌های کامپیوتری و اینترنت و صفحه لمسی را به جهان هدیه نداد. دوربین‌های عکاسی دیجیتالی هم در همین دهه ساخته شدند. اولین دوربین دیجیتال توسط یک مهندس الکترونیک ۲۵ ساله به نام استیون ساسون (Steven Sasson) در ۱۹۷۵ساخته شد. این دوربین سه کیلو و ششصد گرمی در شرکت کداک ساخته شد و کیفیت عکس‌های آن یک صدم مگاپیکسل بود.

اما دهه هفتاد میلادی قرن گذشته، سر خفتن نداشت. در آخرین سالش، ۱۹۷۹، سونی واکمن را به بازار عرضه کرد که در زمان کوتاهی جهانگیر شد و میلیارها دلار سود به خزانه‌اش روان کرد. واکمن حتما بخشی از اختراعات دوره دیجیتال نیست؛ اما اهمیت آن در داستان ما آن‌جاست که تنها کم‌تر از بیست سال بعد، اولین پخش‌کننده دیجیتال توسط شرکت SeaHan Information Systems در سال ۱۹۹۷ ساخته شد.

Mp3 Playerها در واقع همان واکمن‌های دیجیتال بودند که به‌سرعت هواخواهان بسیاری پیدا کردند. اپل در سال ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ با ارائه نسل اول آی‌پاد و نیز آی‌تونز، فروشگاه فایل‌های موسیقی، عاشقان موسیقی را در سراسر جهان به هیجان آورد. 

این یکی را شاید باور نکنید، اما باور کنید! اولین خرید آنلاین هم در دهه هفتاد قرن بیستم رخ داد. «نخستین خرید آنلاین در سال ۱۹۷۹ توسط کارآفرین مایکل آلدریچ در بریتانیا انجام شد. آلدریچ یک تلویزیون خانگی تقویت‌شده را از طریق یک خط تلفن به یک کامپیوتر پردازش تراکنش‌های چندکاربره بلادرنگ متصل کرد. این سیستم در سال 1980 به بازار عرضه شد و به‌عنوان سیستم‌های تجاری در بریتانیا، ایرلند و اسپانیا فروخته شد.»۱

اما تجارت و در واقع خرده‌فروشیِ واقعیِ آنلاین در دهه ۱۹۹۰ میلادی اوج گرفت؛ زمانی که تیم برنرزلی «وب» را ارائه کرد و به‌دنبال آن اولین مرورگر وب را هم نوشت. بعد از این بود که بسیاری از کتابفروشی‌ها از جمله آمازون در وب شروع به کار کردند. این ماجرا هم در داستان ما جای مهمی دارد. 

و خلاقیت قرضی از راه می‌رسد

اما گویا فهرست تمام اختراعاتی که برشمردم هنوز کافی نبود. چیزی کم داشت. چیز که کسی گمان نمی‌کرد کم باشد، اما کم بود. استیو جابز، مردی که فراز و فرودهای بسیاری را هم در اپل و هم در شرکت‌های دیگر تجربه کرده بود، به ناگاه متوجه آن شد. چیزی که کم بود یک جعبه کوچک بود که این چند اختراع بزرگ را در کنار هم بگذارد و چیز تازه‌ای بسازد که آیفون نام بگیرد. و او این چیز را ساخت و جهان ناگهان جهان دیگری شد. نه به‌خاطر آن که آیفون ساخته شد، بلکه به‌خاطر آن که این جعبه کوچک چندین فناوری دیجیتال را که هر یک به تنهایی رشد کرده بودند را به هم پیوند زد. ساخت اسمارت‌فون‌ها راه را برای پیدایش جهانی که امروز می‌بینیم بسیار هموار کرد.

هم پردازنده پیش‌ از آیفون ساخته شده بود و هم تلفن همراه؛ هم شبکه و اینترنت و هم صفحه لمسی؛ هم پخش‌کننده‌ موسیقی ساخته شده بود و هم دوربین‌ دیجیتال؛ تجارت الکترونیک و خرید فایل در وب هم پیش از آیفون وجود داشت. اما استیو جابز، جعبه‌ای جادویی ساخت که تمام این اختراعات را کنار هم داشت. ساخت این جعبه کوچک، نه‌تنها اجاره داد که افراد عکس‌های خود را از طریق تلفن همراه‌شان بگیرند، بلکه با کمک پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی آن را برای دوستان‌شان بفرستند یا در شبکه‌های اجتماعی به‌اشتراک بگذارند؛ آن‌ها می‌توانستند تمام این کارها را در حالی انجام دهند که موسیقی دلخواه خود را می‌شنیدند.

این گونه بود که با رواج و استفاده از اسمارت‌فون‌ها، شبکه‌های اجتماعی یکی پس از دیگری پدید آمدند و جهان، شد جهانی که امروز می‌بینیم: از روی جابه‌جایی جمعیت متصل به تلفن همراه، سیر پیمایش بیماری‌های مسری را پیدا می‌کنند؛ صدها میلیون دانش‌آموز و دانش‌جو با استفاده از آن‌ها درس می‌خوانند؛ یک خبر یا عکس را صدها میلیون انسان به‌طور تقریبا همزمان در شبکه‌های اجتماعی می‌بینند، بیماران با درمانگران‌شان مشاوره می‌کنند، هوش مصنوعی از دل داده‌های خام معنی بیرون می‌کشد، حجم بسیار بالایی از خریدها از طریق آنلاین انجام می‌شود، شنیدن موسیقی و دیدن فیلم در هر کجا و هر زمان امکان‌پذیر شد؛ و صدها کاربرد دیگر.

البته در بحث مهارت‌های دیجیتال، هدف من تنها تورق تاریخ فناوری‌های دیجیتال نیست. قصدم از این یادآوری‌ها این است که نشان دهم در پسِ پشتِ این تحولات فنی، جوامع و انسان‌ها هم دستخوش تغییرات عمیقی شده‌اند. به‌عنوان نمونه می‌توانم به شکاف دیجیتالی (Digital Divide) اشاره کنم که بر نابرابری دسترسی و استفاده از کامپیوتر و اینترنت بین گروه‌هایی در جامعه اشاره دارد. هدف من از طرح این مباحث در این شماره و چند شماره آینده، موضوع مهارت‌های دیجیتال (Digital Skills) است. همه آن‌چه که در تاریخچه کوتاه پیدایش کامپیوتر، اینترنت، تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی آمده، توسط انسان‌ها به‌اجرا درآمده است. انسان‌هایی که گاه مهارت‌هایی داشته‌اند و گاه در حین کار به مهارت دست یافته‌اند. اما، امروزه دامنه وسیعی از مهارت‌های دیجیتال وجود دارد که بدون تسلط دست‌کم بر بخشی از آن‌ها، زیستن در جهان امروز بسیار جانکاه می‌شود. درست است از روزی که پشته‌های هیزم را برای گرم کردن کلاس به دوش می‌کشیدیم (از قضا در اوایل دهه هفتاد میلادی!) تا به امروز که دانش‌آموزان مدارس را با پنل‌های خورشیدی ساخت خود گرم می‌کنند، بیشتر از پنجاه سال نگذشته است، اما این پنجاه سال، بیش از هر زمان دیگری در تاریخ بشر اهمیت دارد؛ به‌راحتی می‌توان جهان را به دو دوره پیش از اینترنت و پس از اینترنت تقسیم کرد و اگر بخواهم عبارت درست‌تر را به‌کار ببرم، دوره پیش از انقلاب دیجیتال و دوره دیجیتال. دوره انقلاب دیجیتال، دوره‌ای که ما در سپیده‌دم آن ایستاده‌ایم و با بیم و امید به آینده می‌نگریم. آیا مهارت‌های لازم برای زیستن در این آینده پیچیده را داریم؟ شماره‌های بعد خواهیم دید.  

پی‌نویس:

1. https://blog.miva.com/the-history-of-ecommerce-how-did-it-all-begin