چگونه برنامه‌ریزی هوشمند شهری می‌تواند مانع شیوع بیماری‌ همه‌گیر بعدی شود؟

این روزها اکثر شهرهای جهان درگیر بیماری همه‌گیر کووید 19 هستند. در صورت تداوم این بیماری، افرادی که در کلان شهرها زندگی می‌کنند، بیشترین آسیب را می‌بینند، زیرا تراکم جمعیت در کلان‌ شهرها بیش از اندازه زیاد است و در نتیجه امکان حفظ الگوی فاصله‌گذاری اجتماعی به سختی فراهم است. گاهی اوقات ساکنان کلان‌ شهرها در معابر پر تردد همچون متروها گرفتار شرایط نامناسبی می‌شوند که علت آن نوع طراحی و معماری شهری است. بیشتر کلان شهرهای امروزی بر مبنای خط‌مشی‌های مقابله با بیماری‌های همه‌گیر طراحی نشده‌اند و متاسفانه در برخی از آن‌ها استانداردهای سلامت رعایت نشده است. بیماری کووید 19 تمامی این ضعف‌ها در طراحی معماری شهری را آشکار کرد. جیسون کوربون پژوهشگر حوزه سلامت و بهداشت شهری در دانشگاه برکلی کالیفرنیا می‌گوید: «ما در یک سیاره شهری زندگی می‌کنیم. اقتصاد جهانی با اتفاقات روزمره‌ای که در شهرها در جریان است عجین شده و هرگونه اتفاق ناگواری در شهرهای بزرگ به سرعت بر اقتصاد منطقه‌ای یا جهانی تاثیرگذار خواهد بود، به همین دلیل باید توجه ویژه‌ای به الگوی معماری شهرها داشته باشیم.»

همه‌گیری کووید 19 فرصتی به وجود آورد تا تمرکز خود را معطوف به تغییراتی کنیم که می‌توانند یا لازم است انجام شوند. به عبارت دقیق‌تر، اکنون بهترین زمان برای ارزیابی دوباره نحوه ساخت‌وساز و نگه‌داری از شهرها است. در بحبوحه این بحران، برخی از شهرها قانون منع تردد خودروها را اعمال کردند و جاده‌ها را بستند تا فضای بیشتری از نظر فاصله‌گذاری اجتماعی برای دوچرخه‌سواران و عابران پیاده فراهم شود. برخی شهرها اقدام به ساخت بیمارستان‌های بیشتر و مراکز نگه‌داری مخصوص افراد بی‌خانمان‌ کردند. این‌گونه اقدامات مهم و لازم هستند؛ با این‌حال تاثیر چندانی در کاهش سرعت یا توقف همه‌گیری‌های آینده نخواهند داشت. برای توقف و مهار بیماری‌های مسری آینده، باید تفکر فعالانه و بلند‌مدتی داشته باشیم.

بهترین راه برای مقابله با اپیدمی‌های آینده، پیشگیری از بروز آن در همان ابتدای کار است. اکثر بیماری‌های عفونی، از جمله بیماری‌های همه‌گیر، منشاء حیوانی دارند. به‌طور کلی، این بیماری‌ها به‌طور مستقیم از حیوانات وحشی به انسان‌ها منتقل نمی‌شوند، بلکه ابتدا حیوانات اهلی تحت تاثیر عامل بیماری‌زا قرار می‌گیرند، عامل بیماری‌زا در بدن حیوات اهلی رشد می‌کند و در تماس مستقیم انسان‌ها را آلوده می‌کند. به‌طور مثال، آنفلونزای مرغی از مرغ، نشانگان تنفسی خاورمیانه (MERS) از شترها و آنفولانزای خوکی از خوک به انسان‌ها انتقال پیدا می‌کنند. در باره منشاء واقعی آنفولانزای اسپانیایی در سال 1918 اتفاق نظر چندانی وجود ندارد، اما کارشناسان بر این باورند که ویروس عامل این بیماری یک سازوکار انتقال بین گونه‌ای داشته، این عامل می‌توانسته پرندگان، اسب‌‌ها یا خوک‌ها باشند.

به عقیده جیمز اسپنسر پژوهشگر حوزه برنامه‌ریزی شهری دانشگاه کلمسون که در زمینه آنفولانزای مرغی تحقیقات مفصلی انجام داده، ویروس‌ها تنها عامل شیوع بیماری‌های همه‌گیر نیستند که با انتقال به میزبان انسانی در مناطق روستایی باعث شیوع بیماری‌های همه‌گیر ‌شوند. او می‌گوید: «اگر به دنبال آن هستیم که مانع شیوع بیماری‌های همه‌گیر در آینده شویم، باید در زمینه مدیریت تغییرات بنیادینی اعمال کنیم. این تغییرات باید به شکل همزمان در بخش‌های کشاورزی و  شهرنشینی اتفاق افتد.» به لحاظ فنی این مناطق شبه-شهری (peri-urban) نامیده می‌شوند، یعنی مناطقی که حد فاصل میان شهرهای توسعه یافته و دنیای کشاوری و در بیشتر موارد با دنیای کشاورزی در ارتباط هستند. این نوع مناطق عمدتا در کشورهایی همچون چین که نرخ شهرنشینی بالایی دارند، وجود دارند. اسپنسر در حین مطالعه روی آنفولانزای مرغی در ویتنام متوجه شد که بیشترین میزان شیوع این بیماری مربوط به مناطق فاقد سیستم آب و فاضلاب یا مناطق مجهز به سامانه‌های کاملا توسعه یافته نیست، بلکه کانون شیوع متعلق به مناطقی است که به تازگی شروع به راه‌اندازی زیرساخت‌های اولیه کرده‌اند.

او می‌گوید: «برداشت اولیه من از این موضوع آن است که اگر بتوانید زیرساخت‌های اولیه را به درستی آماده و برنامه‌ریزی کنید، گسترش و شیوع بیماری را به حداقل خواهید رساند. این موضوع محدود به زیرساخت‌های انسانی نمی‌شود، بلکه باید زیرساخت‌های مدیریت بهداشت ده‌ها هزار تا میلیون‌ها حیوان را هم مدنظر قرار داد. از دیدگاه سیاسی، ارائه خدمات اولیه به جوامع محروم و دورافتاده، فرآیندی ساده و امکان‌پذیر است، زیرا هیچ کس مخالف داشتن سرویس بهداشتی و آب آشامیدنی نیست.»

کوربرن می‌گوید: «بیماری‌های همه‌گیر مانند آبله و تب زرد به ایجاد اصلاحات بنیادین و تغییرات مهم در شهرها منجر شدند. به همین دلیل است که امروزه در خانه‌هایمان به آب لوله‌کشی، سرویس بهداشتی و پنجره‌هایی برای تهویه هوا دسترسی داریم. این همان موفقیتی است که از آن به عنوان جنبش بهداشت شهری یاد می‌شود. با این‌حال یک چنین تغییرات بنیادینی به افزایش بیشتر فاصله طبقاتی دامن زد و امکانات فوق را ابتدا در اختیار افرادی قرار داد که زودتر از دیگران پول پرداخت می‌کردند، نه افرادی که نیاز مبرمی به آن داشتند.»

تراکم بیش از اندازه جمعیت در بخش‌های مشخصی از شهرها، آلودگی هوا و عدم وجود زیرساخت‌های بهداشتی مناسب همراه با اتخاذ تمهیداتی برای مقابله با بیماری‌هایی شبیه به کووید 19 باعث شده بخش قابل توجهی از جوامع با مشکلات عدیده‌ای روبرو شوند. ریچارد متیو پژوهشگر برنامه‌ریزی شهری و تغییرات زیست محیطی دانشگاه آیروین کالیفرنیا می‌گوید: «ایجاد تغییر و تحول در همه شهرها به سادگی قابل انجام نیست. همواره یک اصل کلی وجود دارد که تغییر و تحولات ابتدا در بخش‌های ثروتمند شهر اعمال می‌شود و به تدریج سایر بخش‌ها این تغییر تحول را تجربه می‌کنند، با این‌حال در برخی از کشورها این تنها مناطق ثروتمند شهری هستند که شاهد اعمال تغییرات هستند و در عمل سایر بخش‌های شهر به حال خود رها می‌شوند.»

نابرابری و نبود امکانات بهداشتی به شکل یکسان در شهرها مشکلی مبهم، چندلایه و مرموز است که از دیدگاه برخی از کارشناسان حل شدنی نیست. کوربون می‌گوید: «نمی‌توانیم یک راه‌حل کامل و جامع ارائه کنیم و انتظار داشته باشیم یک شهر هوشمند بدون نقض را پیاده‌سازی کنیم که امکانات بهدشتی را به بهترین شکل در اختیار همه مردم قرار دهد. ما به راه‌حل نیاز نداریم؛ بلکه به فرایندی بازتر و فراگیرتر نیاز داریم تا افرادی که به حاشیه شهرها رانده شده‌اند را به مرکز شهرها بازگردانیم. به بیان دیگر، از جوامع بپرسید چه می‌خواهند و به چه چیزی نیاز دارند. توصیه می‌کنم پروژه‌هایی با بودجه‌های کلان و بهترین طراحی‌ها در مناطق فقیر و فراموش‌شده‌ شهری اجرایی شوند.»

اسپنسر خواستار ایستگاه‌های پزشکی از راه دور در شهرهای در حال توسعه است که با هزینه کم برای همگان در دسترس باشند. بیلی گیلزکورتی پژوهش‌گر حوزه برنامه‌ریزی شهری دانشگاه RMIT ملبورن می‌گوید: «تعداد افراد بی‌خانمانی که در مراکز مختلف همچون مسافرخانه‌ها سکنا می‌گزینند روبه‌ افزایش است. این موضوع نشان می‌دهد که ما به بسته‌های حمایتی و سرمایه‌گذاری در بخش مسکن اجتماعی نیاز داریم. بحران بیماری کووید 19 فرصت مناسبی در اختیارمان قرار داد تا معماری شهری را مورد بازنگری قرار دهیم. فرصتی که اجازه می‌دهد با تغییر معماری شهری به سمت یک زندگی سالم‌تر، پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و به‌کارگیری انرژی‌های پایدار برویم. البته تمام این تغییرات مستلزم زمان هستند.»

متیو می‌گوید: «یک سوم جمعیت از چهار میلیارد نفری ساکن شهرهای جهان در زاغه زندگی می‌کنند. 1.5 میلیارد نفر در شرایط بسیار نامطلوب زندگی می‌کنند. شما نمی‌توانید یک شبه تغییری در این اعداد و ارقام به وجود آورید. تحقق چنین امری فراتر از یک عزم سیاسی است و به مشارکت بخش خصوصی نیاز مبرمی دارد، زیرا دولت‌ها نمی‌توانند به تنهایی بر یک چنین مشکلاتی غلبه کنند و نیاز به یک سرمایه‌گذاری عمومی است. بحران کرونا می‌تواند فرصت خوبی برای شروع این تغییرات زیربنایی باشد.»

کوربرن می‌گوید: «اگر بتوانیم در قالب یک طرح ضربتی دست به چنین تغییرات و تحولاتی بزنیم، در بلندمدت نتایج درخشان آن‌را مشاهده خواهیم کرد. اگر قرار باشد هزینه انفعال و بی‌تحرکی ما باعث شیوع یک بیماری همه‌گیر دیگر شود، بدون تردید پیش‌گیری ارزش هزینه کردن را دارد.»