معماری اطلاعات چیست و چه نقشی در دنیای امروز دارد؟

ساده‌ترین تعریف برای وب معنایی این است که محتوا و اسناد وب دارای ساختار شوند و این ساختار برای جست‌وجوگرهای اطلاعات قابل درک باشد. به‌طور مثال، اگر شما در مورد نحوه پخت یک غذا جست‌وجو کردید به‌جای این‌که مرورگر چند لینک از صفحات مختلف به شما نشان دهد، به‌طور مستقیم دستور پخت آن غذا را با توجه به اطلاعاتی که از شما به‌دست آورده نمایش دهد. وب معنایی را می‌شود فضایی جهانی از جنس محاسبات هوشمند ماشینی تصور کرد که در آن تمامی کتاب‌ها، کتاب‌خانه‌ها، دانشها، دانش‌نامه‌ها و دانشگاه‌ها یا پایگاه‌های دانش (Knowledge bases) به صورتی معنی‌گرا و با توانایی درک مفهومی همدیگر در کنار هم قرار خواهند گرفت. به اعتقاد کارشناسان در آینده وب به گونه‌ای خواهد بود که بر خلاف وب کنونی فقط توسط انسان‌ها قابل فهم نیست، بلکه توسط ماشین‌ها نیز قابل درک و پردازش است. یکی از مولفه‌های مهم در تحقق این امر تسلط بر مفهومی به‌نام معماری اطلاعات است.

معماری اطلاعات چیست؟

معماری اطلاعات هنر و علم سازماندهی اطلاعات در وب‌سایت‌ها، اینترانت‌ها، نرم‌افزارها، و واسط‌های کاربر است. معماری اطلاعات، عبارت است از طراحی ساختاری سامانه‌های اشتراک اطلاعات، که با هدف ارتقای یافت‌پذیری و کاربردپذیری انجام می‌شود. معماران اطلاعات، چارچوبی برای چیدمان اطلاعات تعریف می‌کنند تا کاربر به سرعت و سهولت به اطلاعات مورد نظر خود دست یابد. اگر انسان گذشته یک اختراع و اکتشاف را طی نسل‌های متمادی با خود همراه می‌دید، انسان امروزی چندین اختراع و نوآوری را در عصر خود تجربه می‌کند. به دلیل همین حقایق انکار ناپذیر است که امروزه دانشمندان علوم مختلف عصر حاضر را عصر انفجار اطلاعات نامیده‌اند. امروزه واژه اطلاعات  نقش اساسی و بنیادین در عصر ما بر عهده دارد. هیچ سازمان، نهاد، جامعه ... یافت نمی‌شود که حتی در جزیی‌ترین امور خود از دسترسی به اطلاعات بی‌بهره باشد. انتظارات و نیازهای کاربران با توجه به میزان دسترسی آن‌ها به اطلاعات به‌طور اساسی تغییر یافته و این خود سبب قطع ارتباط میان چگونگی استفاده کاربران از وب سایت های کتابخانه‌ای و چگونگی طراحی آن‌ها شده‌است. در این میان نقش معماری اطلاعات به عنوان وسیله‌ای جهت برنامه‌ریزی، سازماندهی و توسعه کاربرد فناوری اطلاعات بسیار برجسته است.

معماری چیست؟

هر جا که نیاز به طراحی موجودیت یا سیستمی باشد که ابعاد یا پیچیدگی آن از یک واحد معین فراتر رفته، یا نیازمندی های خاصی را تحمیل نماید، نگرشی ویژه و همه جانبه را لازم خواهد داشت که در اصطلاح به آن معماری گفته می‌شود . معماری ترکیبی است از علم، هنر، تجربه که در رشته‌هایی نظیر ساختمان دارای قدمتی چند هزار ساله است . و همچنین معماری یعنی ارائه توصیفی فنی از یک سیستم که نشان دهنده ساختار اجزای آن ، ارتباط بین آن‌ها و اصول و قواعد حاکم بر طراحی و تکامل آن‌ها در گذر زمان باشد . در فرهنگ معماری اطلاعات، یافت‌پذیری (Findability) شاخصه‌ای است که قابلیت یافتن یک موضوع یا شی خاص را بیان می‌کند .به عبارت دیگر یافت‌پذیری، کیفیتی است که قابلیت یافته شدن و مکان یابی را نشان می‌دهد .هرگاه جستجو و یافتن یک چیز آسان باشد گویند که یافت پذیر است.

معماری اطلاعات به سازمان‌دهی الگوها در قالب داده‌ها و ارائه این دادها به صورتی واضح و در عین حال پیچیده اشاره دارد. مسئولیت تدوین، اصلاح و اجرای معماری فناوری‌اطلاعات یکپارچه در هر سازمان مطابق این خط‌مشی‌های مشخص بر عهده مدیران ارشد اطلاعاتی (CIO) آن سازمان است. قانون کلینگر کوهن معماری اطلاعات را چنین تعریف می‌کرد : «یک چارچوب یکپارچه برای ارتقاء یا نگهداری فناوری موجود و کسب فناوری اطلاعاتی جدید برای نیل به اهداف راهبردی سازمان و مدیریت منابع آن.»

مفهوم معماری اطلاعات

اصطلاح معماری اطلاعات در سالهای اخیر به عنوان واژه‌ای تازه در طراحی نظامهای اطلاعاتی و طراحی وب راه یافته اما هنوز هم متخصصین در ارائه تعریفی واحد از آن شک دارند. مارتین وایت معماری اطلاعات را همچون اطلاع‌رسانی مجموعه‌ای از ابزارها و روش‌ها می‌داند که توسط متخصصین در مقیاسی وسیع برای حل مشکلات مدیریت اطلاعات استفاده می‌شود. این برکر در تعریف معماری اطلاعات می‌گوید: «معماری اطلاعات اصطلاحی است جهت توصیف ساختار یک سیستم، یعنی شیوه‌ای که در آن اطلاعات سازماندهی، کدگذاری و منتقل می‌شوند.» دی گرانت کمبل در تشریح این اصطلاح می‌گوید: «معماری اطلاعات شباهت کمی با موضوعات دارای رویکرد ذهنی دارد و بیشتر شبیه به رویکردهای فلسفی مثل پدیده‌شناسی و ساختار گرایی است.» قانون کلینگر کوهن تصریح می‌دارد که معماری اطلاعات یک چارچوب یکپارچه برای ارتقاء یا نگهداری فناوری موجود و کسب فناوری اطلاعاتی جدید برای نیل به اهداف راهبردی سازمان و مدیریت منابع آن فراهم می‌نماید  هر تعریفی که از معماری اطلاعات ارائه کنیم ، باید بپذیریم که رویکرد معماری در برنامه‌ریزی و توسعه فناوری اطلاعات در یک سازمان، نهاد یا دولت نقشی اساسی دارد. می‌توان چنین گفت که معماری اطلاعات قادر است با سازماندهی اصولی اطلاعات به کاربران اجازه شناخت، جستجو و استفاده از اطلاعات را بدهد.

امروزه معماری اطلاعات اغلب به امر سازماندهی اطلاعات در وب جهان‌گستر (www) اطلاق می‌شود. جیلین دیویس خاطر نشان می‌سازد که علی‌رغم اینکه Marville و Rosenfeld هر دو کتابدار بودند، اما هیچگاه به این موضوع نیندیشیدند که کتابداران می‌توانند بهترین قشر در امر معماری اطلاعات باشند. می‌توان به نوعی چنین ادعا نمود که پیش داشته‌ها و آموزشهای ارائه شده در دوره کارشناسی کتابداری نیست که شما را برای انجام کار آماده می‌سازد، بلکه آنچه سبب پیشرفته‌تان در این حرفه می‌گردد، نوع رویکرد و نگرش شما ، توانایی تان جهت ابداع و نوآوری و علاقه شما جهت استفاده از مهارتهایتان در مسیرهای جدید است. کتابداران دارای دیدی وسیع دریافته‌اند که قادرند مهارتها و تخصص‌های‌شان را در زمینه‌های جدیدی که با دسترسی به منابع اطلاعاتی چاپی کاملاً متفاوت است، بکار برند. با چنین نگرشی کتابداری به رشته‌ای تبدیل می‌گردد که در پی کسب مهارت در زمینه معماری اطلاعات خواهد بود.

امروزه اغلب مهارته‌ای معماری اطلاعات نیازمند مهارت بالای تکنولوژی است و کتابدارانی که از مدارس و دانشکده‌های جدید کتابداری و اطلاع‌رسانی فارغ‌التحصیل می‌گردند بایستی توانایی بالایی در کار با اینترنت ، طراحی پایگاه‌های اطلاعاتی و HTML داشته باشند.

اصول راهبردی معماری اطلاعات

از مهم‌ترین اصول راهبردی معماری اطلاعات می‌توان به  بهینه‌سازی بودجه سازمانی از طریق برنامه‌ریزی و هماهنگی منابع مدیریت اطلاعات بین برنامه‌ها ، بخش‌ها و ادارات مختلف، تسهیل تصمیم‌گیری مناسب از طریق تأمین اطلاعات کارآمد، پاسخگویی سریع به نیازهای اطلاعاتی از طریق سازماندهی پایگاه‌ها و سیستم‌های اطلاعاتی با هدف تأمین حداکثر دسترسی ، تغییر و ارئه گزارش، حل مسائل سازمانی با راه حل‌های سازمانی از طریق به حداقل رساندن افزونگی و دوباره کاری‌های اطلاعاتی، بهینه‌سازی سرمایه‌گذاری سازمانی در IT از طریق تدوین برنامه‌ها و معماری جامع فناوری اطلاعات، مدیریت صحیح و کارآمد پروژه‌های فناوری اطلاعات و پاسخگویی به شرایط در حال تغییر اشاره کرد. امروزه برای ایجاد معماری اطلاعات مؤثر از : مدیران و طراحان اینترنت، مدیران و طراحان وب سایت، طراحان رسانه‌های تصویری، برنامه نویسان، کتابداران و اطلاع رسانان، محققان فنی و سایر افرادی که به نوعی در طراحی سیستم‌های اطلاعاتی نقش دارند، استفاده می‌کنند.

راهکارهای وب معنایی

وب معنایی راه‌کارهای اضافه‌تری دارد که شامل نشر زبان‌هایی که مختص داده طراحی شده‌اند، مثل چهارچوب شرح منابع(RDF)، زبان هستی‌شناسی وب(OWL) و زبان نشانه‌گذاری توسعه پذیر(XML)، می‌شود. HTML اسناد و پیوندهای بین آن‌ها را توصیف می‌کند. RDF,OWL وXML، با تضاد، می‌توانند اشیا دلخواه را از قبیل مردم، دیدارها یا قطعات هواپیما توصیف کنند. این فناوری‌ها به منظور فراهم آوردن شرحی که محتوی اسناد وب را تکمیل یا جایگزین کند، ترکیب شده‌اند. بنابرین، محتوی ممکن است به عنوان داده‌های توصیفی ذخیره شده در پایگاه داده‌های قابل دسترس وب، یا نشانه‌گذاری در بین اسناد بروز کند (خصوصاً، در HTML توسعه پذیر(XHTML) با XML پراکنده، یا اغلب مواقع خالص در XML، با چینش یا). توضیحات قابل خواندن برای ماشین، مدیران محتوی را به کار می‌اندازند تا معنی به محتوی اضافه کنند که توصیف کند ساختار دانشی که ما درباره محتوی داریم. در همین راستا، یک ماشین می‌تواند خودش دانش را، به جای متن، با استفاده از پردازشی شبیه به استنتاج و استقرا انسان پردازش کند، در نتیجه نتایج معنی دار بیشتری به دست می‌آورد و به کامپیوترها برای اجرا خودکار جمع‌آوری اطلاعات و پژوهش کمک می‌کند.

ابر-ویکی

سایت‌های از نوع ویکی روبه رشدند. مدیران آن‌ها و عناصر آن‌ها می‌تواند بسیار متنوع باشد. این ویکی‌ها بسیار بسیار تخصصی شده‌اند. اما بسیاری از ویکی‌ها موتورهای جستجو را از لحاظ شاخص‌گذاری آن‌ها محدود می‌کنند زیرا این موتورهای جستجو کارآمدی ویکی‌ها را کاهش می‌دهد و صفحاتی که منسوخ شده‌اند را نگه می‌دارند، به بیانی، خارج از ویکی (به روزرسانی دائم). ابر موتورهای جستجو قصد دارند نتایج بدست آمده از درخواست‌های انحصاری از هرکدام از این ویکی‌ها را جمع کنند. ویکی سوله‌ای از داده دردسترس برای همفکری توسط مردم و ماشین‌ها شده‌است.

چالش‌ها

برخی از چالش‌های وب معنایی شامل وسعت، ابهام، تردید، تناقض و فریب. سیستم‌های استدلال‌کننده خودکار مجبور خواهد بود با تمام این مسائل مقابله کند به جای این که وعده وب معنایی را ارئه دهد. وسعت، تارنمای گسترده جهانی شامل میلیاردها صفحه شده ‌است. SNOMED CT هستی‌شناسی واژه‌شناسی پزشکی به تنهایی شامل ۳۷۰٬۰۰۰ نام کلاس است و فناوری موجود هنوز قادر نبوده است که واژهای تکراری از جهت معنا را ازبین ببرد. هر سیستم استدلال‌کننده خودکاری مجبور است با ورودی‌های واقعاً بزرگ مفابله کند. ابهام، وجوه مبهمی مانند «جوان» و «بلند» وجود دارد. این ناشی می‌شود از ابهام درخواست کاربران، از وجوه ارائه شده توسط گردآورندگان محتوی، از انطباق واژه‌های درخواست با واژه‌های گرداورندگان و از تلاش برای ترکیب مبانی دانش‌های مختلف با وجوه مشترک ولی جنبه‌های متفاوت. منطق فازی رایج‌ترین تکنیک برای مقابله با ابهام است. عدم قطعیت، وجوه دقیقی با ارزش‌های مشکوک وجود دارد. برای مثال، یک بیمار ممکن است مجموعه‌ای از علائم را که هرکدام متناظر با تشخیص مشخص و احتمال متفاوت باشد، را ارائه کند. روش‌های استدلال احتمالاتی به‌طور کلی کار برای رسیدگی به عدم قطعیت است. تناقض، تناقضات منطقی ای وجود دارد که به ناچار در طول توسعه هستی‌شناسی بزرگ، و زمانی که هستی شناسی‌ها از منابع جدا با هم ترکیب شده‌اند، به وجود خواهد آمد. استدلال استقرایی یا قیاسی با شکست روبروست وقتی با تناقض مواجه است، زیرا «هر چیزی به دنبال یک تناقض» است. استدلال فسخ کردنی و استدلال paraconsistent، دو روش است که می‌تواند برای مقابله با تناقض به کار رود. فریب، زمانی رخ می‌دهد که تهیه‌کننده اطلاعات عمداً مصرف‌کننده اطلاعات را گمراه کند. تکنیک‌های رمز نگاری در حال حاضر برای کاهش این تهدید مورد استفاده قرار می‌گیرند.

پروژه‌ها

از مهم‌ترین پروژه‌ها و ابزارهایی که جهت ایجاد راه‌حل‌های وب معنایی وجود دارد به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

DBpedia یک تلاش برای برای انتشار داده ساختاریافته‌استخراج شده از ویکی‌پدیا است: داده در RDF منتشر شده و برای استفاده در وب تحت لیسانس مستندسازی آزاد GNU قابل دسترس می‌شود، بنابرین به عامل‌های وب معنایی اجازه می‌دهد استنتاج و query گرفتن پیشرفته بر روی مجموعه داده مشتق شده از ویکی‌پدیا را فراهم بیاورند و استفاده مجدد و توسعه در دیگر منابع داده را تسهیل کنند.

FOAF یک واژه پرطرفدار در وب معنایی دوستِ دوست است که از RDF برای توصیف روابط مردم با دیگر مردم در «چیزهای» اطراف آن‌ها، استفاده می‌کند.FOAF به عامل‌های هوشمند، برای درک هزاران ارتباطی که مردم با یکدیگر دارند، مشاغل آن‌ها و موارد مهم در زندگی آنها، مجوز می‌دهد؛ ارتباطاتی که ممکن است در موتورهای جستتجوی سنتی برشمرده بشود یا نشود. زیرا ارتباطات از لحاظ تعداد بسیار گسترده است و تفسیر انسان از این اطلاعات ممکن است بهترین راه برای تحلیل آن‌ها نباشد. FOAF یک مثال از چگونگی تلاش وب معنایی برای استفاده از ارتباطات در زمینه اجتماعی است.

SIOC پروژه جوامع آنلاین معنایی پیوسته (SIOC، «شاک» تلفظ می‌شود) یک واژگان از اصطلاحات و روابط را که فضاهای داده وب را مدل می‌کند، فراهم می‌آورد. مثال‌هایی از این نوع فضاهای داده شامل: تالارهای گفتگو، بلاگ‌ها، پست‌های بلاگ/خبرخوان‌ها، لیست‌های پستی، به اشتراک‌گذاری بوک مارک‌ها و گالری عکس‌ها، می‌شود.

NextBIO یک پایگاه داده تقویت‌کننده علوم زیستی بالا تجربی داده‌های تگ شده و با استفاده از هستی‌شناسی پزشکی مرتبط شده‌اند. NextBio با استفاده از یک رابط موتور جستجو قابل دسترسی است. محققان می‌توانند یافته‌های خود را برای الحاق به پایگاه داده کمک کنند. پایگاه داده در حال حاضر از توضیحات داده پروتئین و ژن و توالی داده‌های محوری پشتیبانی می‌کند و به‌طور پیوسته در حال گسترش برای حمایت از انواع دیگر داده‌های بیولوژیکی است.